قسمت دهم- آداب خاص زیارت عاشورا

مرحوم شیخ طوسی در مصباح المتهجد از امام باقر علیه السلام چنین نقل می کند: «هر کسی روز عاشورا از محرم را با گریه در نزد قبر امام علیه السلام باشد، خدا در روز قیامت ثواب دو هزار حج و دو هزار عمره و دو هزار جنگ در راه خدا را به او می دهد، و ثواب هر حج و عمره و جنگ همراه رسول خدا و ائمه معصومین علیهم السلام می باشد. عقبه می گوید: گفتم: فدایت شوم کسی که در شهری دور است و امکان حضور در روز عاشورا را در کربلا ندارد چه کند؟ فرمود: در چنین شرایطی به صحرا و یا پشت بام می رود، با اشاره سلام می کند، و در نفرین بر قاتلان آن حضرت کوشش می کند و سپس دو رکعت نماز می گذارد و این اعمال را در اول روز قبل از زوال شمس انجام می دهد و بعد به مصائب آن حضرت گریه می کند و خانواده خود را هم- در صورتی که تقیه نداشته باشد- ب دعوت به گریه می کند و در منزل خود با اظهار زاری و گریه مجلس عزا بر پا می دارد، و در مصیبت حسین علیه السلام به همدیگر تسلیت و تعزیت می گویند. اگر به این دستور عمل کردند من در نزد خدا ضامن هستم که تمام آن ثوابها را به او بدهند. گفتم: فدایت شوم! شما به این همه ثواب ضامن هستید؟ فرمود آری! گفتم: چگونه به همدیگر تسلیت بگوییم؟ فرمود: بگویید: .
أَعْظَمَ اَللَّهُ أُجُورَنَا بِمُصَابِنَا بِالْحُسَيْنِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ وَ جَعَلَنَا وَ إِيَّاكُمْ مِنَ اَلطَّالِبِينَ بِثَارِهِ مَعَ وَلِيِّهِ اَلْإِمَامِ اَلْمَهْدِيِّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ: خدا پاداش ما را در مصیبت حسین علیه السلام زیاد فرماید ما و شما را از خون خواهان آن بزرگوار در رکاب ولی خود امام مهدی از آل محمد علیه السلام قرار دهد.» فرمود: «اگر می توانی در آن روز برای رفع نیاز به بیرون از منزل نرو چه اینکه روز نحسی است خواسته انسان برآورده نمی شود، اگرهم برآورده شود در او خیر و برکت و فزونی نیست. در این روز برای منزل خود غذا ذخیره نکن، اگر ذخیره کنی خیر و برکت نخواهد داشت. اگر به این دستور عمل نمودید خدا ثواب هزار حج و هزار عمره و هزار جنگ همراه رسول خدا را ارزانی خواهد فرمود.» در این روایات شریفه چند نکته، مورد سؤال است:
۱. آیا به صحرا و یا پشت بام رفتن جزء آداب زیارت از دور است، که اگر کسی نرود عمل را بر طبق شرایط انجام نداده است؟
ظاهر این است که پشت بام و یا صحرا رفتن فرد افضل است، به عبارت دیگر شرط کمالی است نه شرط تحقق زیارت، و این نکته از كلمات علامه حلی در «منهاج الصلاح» و محمد بن المشهدی در کتاب مزار و شهید اول در دروس استفاده می شود.
۲. آیا در زیارت از دور، اشاره به دست یا ابرو و ایستادن رو به قبر لازم است؟
در پاره ای از روایات اشاره به دست و ابرو به سوی قبر از شرایط تحقق زیارت است ولی در پاره ای از روایات دیگر رو به قبله ایستادن جزء آداب است. «ولی با وجود روایاتی که آداب زیارت از دور را بیان می کند تصریح به ایستادن رو به قبر شده است. بنابراین روایاتی که رو به قبله ایستادن تأکید نموده، شاید اختصاص به صورتی داشته باشد که شناخت جهت قبر آن بزرگوار امکان نداشته باشد، در این صورت رو به قبله بایستد.»
٣. آیا دو رکعت نماز زیارت از دور، باید قبل از زیارت خوانده شود یا بعد از زیارت؟
مرحوم صاحب جواهر می فرماید: «اگر کسی بخواهد ائمه را از دور و در شهر خود زیارت کند نماز را مقدم داشته و سپس زیارت را" بخواند. » از قول سید محقق داماد در کتاب اعمال ایام اربعه چنین نقل شده: «آنچه ذکر شد که زیارت هر گاه از دور باشد و در تحت قبه هیچ معصومی نباشد نماز زیارت مقدم بر زیارت است، و این حکمی است جاری در زیارت رسول خدا و زیارت امیر المؤمنين علیه السلام و زیارت هر یک از ائمه معصومین علیهم السلام، و این مسأله از خفایای مسائل و خفیات احکام استو تاکسی کمال مهارت و تمام بضاعت و رفعت در حدیث نداشته اطلاع بر آن دقیقه نمی یابد، از این جهت اکثر اهل روزگار از حکم این فرع و تحقیق این فرق غافلند». "
4. در زیارت عاشورا در قسمت لعن و سلام آمده هر کدام را صد مرتبه بگوید، آیا یک مرتبه گفتن کفایت می کند؟
در اکثر مستحبات آنچه باید دانسته شود این است که آن اعمال مستحبی که از مجموعه اذکار و اعمال ترکیب شده، یک مجموع ارتباطی نیست؛ به این معنی که، ثواب بعضی از اجزاء و صحت آن موقوف به انجام باقی نیست، بلکه کثیری از مستحبات از باب مستحب در مستحب است مثل قنوت که در نماز مستحب است و دعای فرج در قنوت مستحب دیگری است، پس اگر ما در مورد زیارت عاشورا هم این قاعده را اجرا کردیم ممکن است گفته شود که اکتفا به یک لعن و سلام هم در زیارت عاشورا صحیح است. ولی آنچه از ظاهر اخبار استفاده می شود این است که این قاعده در زیارت عاشورا جاری نیست و زیارت عاشورا نظیر نماز جعفر طیار است که تسبيح معتبر در آن نماز به عدد ۳۰۰ مرتبه باید گفته شود و اگر یک عدد از آن ناقص باشد فاقد اثر خاص نماز جعفر طیار خواهد شد. زیارت عاشورا نیز اگر یک لعن از صد لعن ترک شود، آن اثر خاص زیارت عاشورا بر او مترتب نمی شود. چرا ثوابی به انسان داده می شود ولی از باب مطلق ثواب زیارت سید الشهدا و از زایران آن حضرت بدون تردید حساب می شود.
در کلمات عده ای از فقهای شیعه راههایی برای خواندن زیارت عاشورا به طور اختصار ارائه شده و این هم برای افرادی است که گرفتاری داشته و سرگرمی شغلی آنان مانع است که زیارت عاشورا را با صد لعن و صد سلام بخوانند در این صورت به یکی از دو راه می توانند عمل نمایند
١. زیارت عاشورا را با لعن و سلام انجام می دهند؛ به این معنی که دعای بعد از لعن و سلام و سجده را انجام می دهند و بعد می توانند بقية صد لعن و صد سلام را حین راه رفتن و یا هنگامی که به کاری مشغول هستند بخوانند، و این راهی است که مرحوم آية الله شیخ محمد حسین کاشف الغطا ارائه می دهند.
۲. طریقی است که به پدر صاحب حدایق نسبت داده شده است: در کتاب صدف، ص ۱۹۹ چنین آمده: «عالم نبيل و فاضل جلیل محمد بن الحسن الطوسی در روضه مقدسه رضوی - بر او هزار سلام و تحیت باد - در ۴ محرم ۱۲۴۸ گفت: بر من حديث کرد رئیس محد ثین و شیخ متأخرین و فاضل محقق، شیخ حسین پسر عصفور بحرانی، گفت بر من حدیث کرد پدر بزرگوار و محدث از پدر خود و او از جد خود دست به دست از پدران محدث، از محدثین بحرین، از سید و مولای ما امام همام امام هادی علیه السلام از آباء گرامیش که هر کس لعن زیارت عاشورای مشهور را یک دفعه تمام بخواند و بعد نود ونه مرتبه بگوید: اللهم العنهم جميعا. مثل کسی است که لعن را صد مرتبه تماما خوانده باشد، و نیز کسی که سلام را یک مرتبه کامل بخواند و سپس نود ونه مرتبه بگوید: اَلسَّلامُ عَلَى الْحُسَيْنِ وَ عَلى عَلِىِّ بْنِ الْحُسَيْنِ وَ عَلى اَوْلادِ الْحُسَيْنِ وَ عَلى اَصْحابِ الْحُسَيْنِ
مانند کسی است که صد مرتبه تماما سلام را خوانده باشد. این دو راه را نگارنده از اقوال فقها به دست آورده، ولی آنچه بنظر می رسد واجب و مستحب در این که ماهیت هر دو حکم است هیچ گونه فرقی ندارد؛ یعنی هر دو، حکم شرعی است پس هر دو توقیفی است؛ یعنی باید حدود آن را خود شارع بیان کند و فرق گذاشتن بین واجب و مستحب «به اینکه در واجبات باید تمام حدود تکلیف مراعات شود ولی در مستحب با دید تفکیک تلقی شود » دلیل بر آن در روایات به دست نیامده، پس بهتر است که هر دو طریق را بعنوان رجاء بخوانند. و الله العالم.
۵. آیا غسل کردن از آداب زیارت امام حسین علیه السلام هست یا نه؟
در زیارت خود امام حسین علیه السلام در کربلا غسل در آب فرات مستحب است ولی بر طبق روایات وارده از ائمه علیهم السلام از شرایط زیارت نیست و جایز است بدون غسل زیارت کند. در زیارت از دور، در روایات «مصباح المتهجد» که در بیان آداب خاص زیارت عاشوراست، دستوری در این مورد نیامده است. ولی به طور کلی در زیارت پیامبران و ائمه مشهور میان اصحاب است... علاء بن سیابه از امام صادق علیه السلام در تفسیر خُذُوا زِينَتَكُمْ.که فرمود: «مراد از زینت، غسل در ملاقات هر امام است.» سپس صاحب جواهر می فرماید:
گر چه روایت، ظهور در ملاقات امام در زمان حیاتش دارد ولی این ظهور در اثبات مدعی خللی ایجاد نمی کند زیرا حرمت حیات و ممات امام مساوی است.
نیز در زیارت ائمه از دور، غسل آمده است: «شیخ طوسی درالمتهجد» و سید بزرگوار ابن طاووس در آخر فصل ۱۹، از مصباح زایر» می فرماید: امام صادق علیه السلام فرمودند: : «هرکس بخواهد قبر رسول خدا ، قبر امير المؤمنین، فاطمه، حسن، حسین و قبور ائمه را در شهر خود زیارت کند، در روز جمعه غسل نماید و دو لباس نظيف بپوشد و به صحرا رود و چهار رکعت نماز با هر مقدار از قرآن که میسر شود به جا آورد. پس از سلام رو به قبله ایستاده و زیارت رابخواند.»
با توجه به مجموع روایات وارده در این که غسل از آداب کمالیه است، تردیدی نیست ولی بدون غسل هم زیارت صحیح است. و الله العالم.